Parçalanmış bir gerçeklik, dünyanın herhangi yerindeki kurgu-tanrı ve çoğuyla perdeye yaklaşmaya başlamak gereklidir. Vertov’un ajit-trenlerde perdeye getirilen yaratılarından biri olan Chelovek s kino-apparatom (Man With A Movie Camera, 1929) Sovyet propaganda filmlerinden biridir. Dört senelik çalışmaların toplamında 24 saatlik bir gündelik yaşantıyı çeken ve toplayan yaratı sinematiğin kutsallarındandır. Burjuva sinematiğinin reddi, politik-alan ifade, gündeliğin (politik olanı unutmadan) ritmi Vertov sinematiğinin ve bu yaratının bel kemiğidir. Moskova, Kiev ve Odesa’nın sine-göz ile pozlanışı, bağlamın varlıklara – yaşamın ve mekanikleşmiş olanın kendisine – odaklanışı alanın kendisidir. Sözün özü her şeyden önce bir propaganda sinematik vardır ve bu belli kodlardan uzaklaşmış bir yaratının güçlü ayak sesleridir. Uzunca süren ritmik sahneler, yavaş çekimler, birleşen imgeler, aksiyon çekimler, yaratıyı gözeten, inceleyen ve röntgenleyen (!) pozları bağlar. Yaratının başında Vertov’un ifade ettiği gibi sesin, senaryonun, oyunculukların (burjuva kod olarak adlandırır bunları) reddedilişi yaratıyı çevreleyen alanı netler. Gündelik ifadeyi, gerçekliğin hem ekrana yapışanı hem de parçalanmış olanını göstermek önemlidir. Demek isteriz ki dünyayı küçük alana çekmek ve buradan bir tanrısal-film yaratmak kimsenin harcı değildir. Biz övgümüzü sınırlayarak ifade etmenin peşine düşeceğiz, çünkü Vertov bize bu fırsatı vermeyecektir. Ya da bu bir fırsat mıdır? [1]
Her Şeye Muktedir Bir Sine-Göz
Dünyadan konuşmanın, onun dinamiğini görmenin gerekliliği çokça önemlidir. Sinema tarihinde kurgusal bir ritim yaratma(k) açısından hiçbir yaratı (belki sinematiğin başında göründüğü için) bu film gibi değildir. Hem yaratılanı gösterir hem yaratma aşamasını gösterir hem gösterileni göstereni gösterir hem kendine bakar. Bu, çoğu yaratıya nasip olmaz. Açılış planı, filmin gösterileceği ve çekileceği yer. Buradan sinematik olanı – onun nesnelerini – gösteren araçlar, yaratının merkezindeki varlıklar ve yaratının kendisi. Vertov’un güdümlenmiş sinematiği, ifadelerini hem mekanik gerçekliğe hem dünyanın politik pozuna yaklaştırır. Bir proleter kadın işçiyle uyanan – göz yaratının başında silkinmiştir, sonra uyanır – yaratı sıkça gösterir, ki gösterdiği şeyin gerçekliğini hem yaratır hem de yıkar. Neden yıkmıştır, çünkü kurgunun savaşı önce yaratının ifadesiyledir. Kurgu gerçekliği (sıkça politik olmayanı da olabilir) zorlar. Yaratının yirminci dakikasından sonra ritim hızlanır. [2] Ritmin hızlanışı mekanik gerçekliğin de çanını gösterir. Demek istediğimiz, ritim sıkça hızla bağdaştırıldığında artık kendini kurgunun tanrısallığına bırakan bir filmle karşılaşmamızın vakti gelmiştir. Gündelik olan; hem propaganda gerçeklik hem hayatın içindeki gerçeklik artık yaratının tümünü kaplar. Bir çocuğun doğumu, bir işçinin uyanışı, sabahın ilk saatlerindeki sessizlik – yaratının kendisi gibi – evsizler, şehrin evlerine eğik açıyla bakış. Bunlar hem yaşamsal gerçeklikle hem de politik ifadenin yarattığı ya da gerçekliğin yarattığı politik ifadeyle açıklanabilir. Herhalde alımlayıcı – hem bu yazıyı okuyan hem de filmi izleyen – ilk planlarda ritmin ilgi çekici imgesini trenlerin çekiminde görmüştür. [3] Trenin mekaniği, yaratının (dünyadaki tüm yaratılar gibi) artık ilerliyor oluşunun pozunu gösterir. Mekanik ilerler, yaşam(ak) denilen şey başlar ve makara döner, döndürülür. Söz gelimi perdenin kapanıp açılmasını Vertov göz kapaklarının açılıp kapanmasıyla aynı kurguda birleştirir. [4] Bu birleştirme durumu yaratının en net ifadelerinden birini gösterir. İnsanı görmek ve insanla bakmak.
Bir Tehlike Yaratma ve Tehlikenin Kendisi Olma Şekliyle Kamera
Gündeliğin huzurlu veya dingin imgesi (güdümlülüğü gereği) yaratının ilk planlarıyla birlikte merkezi pozu imler. Dünyanın herhangi yerindeki ilk ışıklar, ses(siz) ifadeler, ritim, uyanmak gereği, konuşma zamanını bekler. Yaratı elbette sesten uzaklaşmıştır [5] ancak Vertov’un dediği gibi “görsel sahnelerin sinemasal bir dilde vücut bulması” gereği bunu netler. Görsel imge sesini yaratır. Şehir orta ritimde kalabalıklaşır çünkü şeyler başlamıştır. Yani şehir uyanmıştır. Endüstri ekranın pozunu gösterirken aynı anda kameralı adam onun ritmini netleştiren olur. Tâ ki kurgu odasına girene kadar. [6] Birleşen fotoğraflar, ekranın içinde ve kurguda birleşen açılar ve ânın donması fazlasıyla güçlüdür. Devam eden gerçeklik durumu ânın içinde donmuştur ve kurgu-tanrıyla tekrar gündeliğin gerçekliğine dönüşür. Şehir – büyük ihtimalle Kiev Bağımsızlık Meydanı – kuş bakışı açıyla ekrana gelir. Sonrasında katarsis imge ritmi netleştirir. Her ne kadar dramatik çatışmadan uzak olduğu (yani senaryonun olmadığı) belirtilmemiş olsa da Vertov bu güçlü imgeyi reddedemez. Demek istediğim(iz) evlenen ve boşanan çiftlerin gözükmesi bile aynı ânda bir gerçekliğin kırılışına işarettir. Bu Vertov’un sinematik güdümlenişini alçaltmaz, hayatın dinamikleri karşısında sine-gözün ne kadar kırılgan olduğunu – bir tanrı çokça kırılgan da olabilir – gösterir. [7] Bu yüzden bu yaratı bir filmin gözükebileceği en doğal şekliyle gözükür izleyenine: Mekanik olarak.
Birleşmek ve / veya Ayrılmak
Bir cenazeyi izleriz, aynı açı-ritimle bir düğünü ve bir çocuğun doğuşunu. Bunlar olağan imgelerdir. Dünyanın net gerçekliğinin buruşturulmadan kurguya dahil oluşudur. Şehir kameranın içinde çarpıklaşır, bulan(dırıl)ır. Açı sinematiğin en güçlü işçiliklerinden biriyle teknik-kutsal-ritim kazanır. Yaratının ortasında Vertov kameranın gözünü varlığın gözüyle ikinci kez birleştirir. Bu birleştirme ilki gibi aynı yerdeki hareketi göstermez, devinimlidir ve tam anlamıyla bir gözü andırır. Döner, çalkalanır ve durmaz. Politik ifade yaratının çoğunu netleştirmiştir, bu doğrudur ancak onu basit bir propaganda film olarak yaftalamaktan öte sanatsal bir gerçeklik vardır burada. [8] Bu şaheserin olağanüstü bir ritim-imgeyi barındırdığını görmek gerekir. Şehrin mekaniği bir yana, onu göstermek şeklinin güçlü oluşudur dikkat çeken. Hem bir ölümlü gibi gösterir onu hem hiçbir zaman ölmeyecek olan biri gibi. Son çeyreğe yaklaştığında yaratının güdümlenişinin en net ifadelerinden birini/çoğunu görürüz. Sahilde toplanan varlıklara – onları net bir şekilde röntgenler – (kadınlara) yakın çekimle bakar. Sonrasında sportif faaliyetlere yönünü çevirir. Buraya kadar hep belgesel ifadenin gerektirdiğini yapar. Her şeyden önce bir “çekilen” olduğunu gösterir. Bir film olduğunu bildirir. Sonlara doğru çok güçlü bir ritim-açıyla kendini toplayan tripodlu kameranın sahnesi gelir. Hem ironiktir hem de gerçekliğinin ifadesini sırtlamıştır. Onu izleyenlere ne kadar marifetli olduğunu gösterir. Tam bir insan gibi – onun gözünden ve onun gözüyle – hareket eder. Eğilir, gerinir ve toplanır. Ve üst üste binen sahnelerle birleşme ve bitiş ifadesini hızlandırır. [9] Ritim durmaksızın ilerler ve kameranın objektifinin içindeki göz kapanır, sonrasında da o kendini kapatır. Bir kurgu-tanrı böyle sonlanır.
SON NOTLAR
[1] Sözün özü onu övmek istemediğimiz için 6000 kelimeden fazla yazıyı kısmak gereği hissettik. Çünkü gözün bazen de kapanması gerekir vs.
[2] Bu hızlanış galiba uyanmak ile ilgilidir. Artık politik ifadenin bize anlattıklarında olduğu gibi işbaşıdır.
[3] Olağanüstü bir çabanın ürünüdür. Keaton’ın The Cameraman’i (1928) filmindeki gibi. Sert geçişler, aksiyon ritim ve çoğu.
[4] Bu kurgusal birleştirmeler güçlülüğü zamanının ötesindedir. İnsan-sı olanı göstermek içindir vs.
[5] Yaratının girişindeki bilgilendirmeyi hatırlatalım. Ses yoktur, oyuncular yoktur ve senaryo yoktur. Sadece gündeliğin (politik veya ondan biraz uzak) gerçekliği vardır. Vertov’un ifadesiyle burjuva sinematik ifadeden uzaklaşmak gereğidir, bu.
[6] Yaratıda kurgu düzenlemelerini yaparken gözüken kişi güçlü kurgucu Yelizaveta Svilova’dır ve Vertov’un eşidir. Yaratının görüntü yönetmenliğini ise (ve yaratıda gözükerek!) yine Vertov’un kardeşi Mikhail Kaufman yapmıştır.
[7] Çatışma dinamik ritimle ilgilidir. Metnin olmayışı çatışmanın ifadesini eksiltmez. Sadece gösterilendir o, müdahale edilen değil.
[8] Çok yanlış bir ilişki yaratmak istemeyiz ancak Triumph des Willens (İradenin Zaferi, 1935) bile ihtişamlı bir ritim yaratmıştır. Nazi politiği hakkında bilgisi olmayan biri bile bu filmi izledikten sonra topluma yararlı bir kuruluşa üye olmuş gibi hisseder vs.
[9] Yaratının ses ya da müzik barındırmadığını belirtmiştik. Ancak Michael Nyman Orkestrası’nın müziğiyle bestelenmiş yaratı genelde kullanılmıştır. Biz, bundan farklı olarak sadece yaratının son üç dakikasının buradan izlenmesi gerektiğini düşünüyoruz, bkz.
ÖNEMLİ: Man With A Movie Camera’yı MUBI’den izleyebilirsiniz.
