Rüyaları imgeler yoluyla müzik ve sinema eşliğinde harmanlayan Anıl Eraslan ile ilk filmi Sound Dreams of Istanbul hakkında bir söyleşi gerçekleştirdik. Fantazmagorik üslupla ele aldığı bu son derece avangart proje için bir kez daha tebrik etmek isterim.
Keyifli okumalar.
Ait olmadığımız yerlerde köklerimizi sağlamlaştırmak için ilk sığınağımız genelde müzik olur. Müzikle kurduğumuz ilişkinin çok ruhani bir deneyim olduğunu düşünüyorum. Türkiye hem sosyo-politik hem de kültürel olarak güçlü bir müzik külliyatına sahip. İstanbul mesela, içinde bulunduğumuz bu şehir tramvaydan vapura, sokakları adeta birer enstrüman gibi kullanmayı başarıyor. Tanıdık ve aşina olduğumuz sesler bizi güvende hissettiriyor. Çoğu zaman da en ufak bir sesten dolayı büyük buhranlar yaşayabiliyoruz. Bazen tüm sesleri sinestetik bir şekilde duyumsayıp yolumuza devam ediyoruz. Sesleri görüp, koklayıp, yaşayabiliyoruz. Sonrasında da duyduğumuz bir sesin bizdeki etkisini sürdürecek vakti bulamadan şehrin içinde kayboluyoruz. Böyle bir kaos içinde müzik hayatlarımızın arka planında akarken Sound Dreams of Istanbul projesi nasıl meydana geldi? Eminim ki yıllardır filizlenmeyi bekliyordu.
Hikâyeyi biraz daha geriden alayım, bir girizgâh niyetine: 2001 yılında müzik eğitimine devam etmek için Strasbourg Konservatuvarı’na gittim. Gidiş o gidiş. Son 7-8 yılda da Berlin ve Strasbourg arasında yaşadım. Uzun bir süre klasik müzikle haşır neşir olduktan sonra yeni müzik, caz ve özgür doğaçlama gibi müzik pratiklerinde buldum kendimi. Yaratıcılığımı deneyimleyebileceğim bu alanlarda zaman geçirdikçe ve yeni şeyler öğrendikçe sesle olan ilişkim dönüşmeye başladı.
2010-2014 yılları arasında değerli dostum Sumru Ağıryürüyen ile kurduğumuz ikili sayesinde İstanbul’da birçok harika müzisyenle tanışma ve beraber çalma fırsatı buldum. Bu buluşmalara en çok Gitar Cafe ev sahipliği yaptı. Onok Bozkurt ve Sumru Ağıryürüyen’in müzik programını yaptığı Kadıköy’deki Gitar Cafe, dünya çapında birbirinden farklı yaratıcı müzisyenleri bir araya getiren şahane bir yerdi. Her türlü yöresel sesin ve deneysel performansların kalabalık izleyicilerle buluştuğu samimi bir aile ortamı diyebilirim. Hayatım boyunca İstanbul’da hiç yaşamamış biri olarak, o yıllarda İstanbul’u ses ilişkisi yoluyla keşfetmek benim için çok etkileyici oldu. Sevgili kardeşim Gökçen Eraslan da o yıllarda İstanbul’da yaşadığı için, sayesinde çok sık İstanbul’a gelip gitme olanağım oluştu.
İşte ta o zamanlardan beri, şehrin beni etkileyen ses ve gürültü dünyasını ve de icra edilen müzikleri bir araya getiren bir belgesel yapma fikrim vardı. Bu fikri bir paranteze alıp çalışmalarıma devam ettim. Bu sürede görsel üretimlerimi sıklaştırdım. Video, Süper 8 ve 16mm film ile birçok kısa müzik filmi çekmeye başladım. 2020 yılında kendime “Acaba uzun metraj ve daha profesyonel, yani yapımcının ve başka işi bilen insanların da işin içinde olduğu bir film nasıl yapılır?” sorusunu sormamla Sound Dreams of Istanbul’un beş sene sürecek olan serüveni başladı.
İstanbul vazgeçmesi ve yaşanması çok zor bir şehir. Çoğu zaman kalabalıktan, kargaşadan eski “Konstantinopolis”in güzelliğini kaçırıyoruz. Buradan gitmek, gittiğimiz zaman da yine aynı hızda geri dönmek istiyoruz. Sinema, tıpkı müzik gibi hayatın içinden gelen bir sanat; bir disiplin olarak sık sık müzik ile dirsek temasında bulunuyor. Özellikle Türk sineması, arabesk kültürü, filmlerde müzik kullanımı 1950’lerden itibaren bel kemiğini İstanbul anlatısı üzerinden kurmakta. Çoğu filmde İstanbul’u uğruna şarkılar, şiirler hatta küfürler yazılan deyim yerindeyse femme fatale bir karakter metaforuyla izlemekteyiz. Modern sanat çalışmalarında da İstanbul temalı birçok sanat projesi, şarkı sözü görmekteyiz. Az önce de belirttiğim gibi İstanbul, hem sevilesi olağanüstü bir şehir hem de adapte olması çok zor bir uzama sahip. Hâliyle İstanbul’a karşı deneyimlerimiz kurduğumuz bağı toksik bir ilişkiye çevirebiliyor. Rüyalar ve müzik bağlamında İstanbul sizin için ne ifade ediyor? Bu rüya kenti “fantazmagorik” bir üslupla ele almak nasıl bir duyguydu?
İstanbul’u devasa bir radyo şehir olarak düşünüyorum. Tüm frekansları, becerebilirsek, aynı anda dinleyebiliyoruz. Bir müzikten diğerine geçmek ancak gürültüler ve parazit sesler sayesinde mümkün. Bazen frekansların kapandığı ya da kapatıldığı nahoş sessizlikler de oluyor maalesef. Filmi yapmamın en önemli nedenlerinden biri İstanbul ile yeni bir ilişki kurma arzumdu. Bu ilişkiyi rüyalar ve sesler üzerinden kurmak istedim çünkü sinemada beni en çok etkileyen şey, anlatılan hikâye yapısının rüya ve absürtle temas etmesi ve ses/müzik ile şekillenen ilişki. Görsel ve işitsel olarak İstanbul manzaralarına ve seslerine çok fazla aşinayız. Dolayısıyla neyi, nasıl ve ne zaman göstermek ve dinletmek ile ilgili olan seçimler de oldukça önemliydi benim için.
Sanırım film boyunca cevaplanması en zor soru sizin sormuş olduğunuz “Neden müzik?” sorusuydu. Sound Dreams of Istanbul, benim açımdan belleğimizin ve bilinç dışımızın bir izdüşümü sayılabilir. Müziğin yolculuğu bireysel olduğu kadar her yaştan, statüden insanların ortak dilini barındırıyor. Bu hususta müziği en güçlü iletişim biçimi olarak rahatlıkla ele alabilmekteyiz. Bana kalırsa belgesel de bu argümanı derinlikli bir şekilde işlemeyi başarıyor. Birbirinden farklı isimlerin, deneyimlerin, hayatların ve tabii ki rüyaların uyumlanmasının sebeplerinden biri de kuşkusuz müziktir. Öte yandan bu uylaşımın İstanbul’un yaşam ritmiyle de ilgili olduğunu düşünüyorum. Sanki karakterlerimizi birbirine bağlayan bir kompozisyon yaratılmakta. Siz ne düşünüyorsunuz?
Şu an bir tren yolculuğundayım. Trene az önce bindim. Koltuğuma yerleşmeden önce valizimi ve viyolonselimi koyacak bir yer ararken yolculardan biri gülerek: “Ooo artık gitarınızla bize biraz müzik yaparsınız!” dedi. Bu klişe cümleyi sıkça duymak bir süre sonra biraz sinir bozucu olsa da sorduğunuz soruyla beraber düşününce başka bir hâl alıyor. Ben mesela doktor olsaydım ve yolculardan biri bunu anlasaydı, “Ooo artık bizi bir muayene edersiniz!” demezdi sanırım. 🙂 Müziğin sürekli kılık değiştiren, bazen tuhaf ama sosyal bir ilişkiye sürükleyen bir rolü de var.
Gölgeler ve rüyalar insan denilen varlığın faaliyet alanıdır. Bu faaliyet alanının gelişmesiyle sanat kavramı oluşur. Filmde en etkilendiğim kısımlardan biri sanata getirilen bu tarz yorumlamalardı. Özellikle rüyalar arası kurgulanan müziksel gerçeklik, filmin bütün yapısını deneysel bir tona konumlandırıyor. Biraz psikedelik bir anlatı tarzı deneyimlediğimi de belirtmek istiyorum. Filmin konu bakımından bu tarz dokunuşları masalsı bir tarzda yansıtması biçimsel açıdan oldukça tutarlı. Sound Dreams of Istanbul’un genelinde kullandığı dil, bilinç dışımızda sonunu getirip kurgusal bir bütünlüğe oturtamadığımız rüyalar gibi. Bazı nüanslarıyla Fellini sinemasını andırdığını düşünüyorum. Sound Dreams of Istanbul tüm kolektif çalışmalara rağmen “kişisel” bir film olarak okunabilir mi?
Filmde yer alan sanatçılarla yıllar boyunca ve defalarca rüyalar, ses, gürültü, şehrin bugünkü meseleleri ve daha birçok şey üzerine sohbetler yaptım ve her seferinde bunları kaydedip notlar aldım. Konuştuğumuz şeyler üzerinden seçkiler yapıp daha çekimlere başlamadan filmin kurgusunu yapmaya başladım sayılır. Nerede kimi çekeceğimiz, kimin hangi sohbetleri nasıl tekrar edeceği, birkaç sürpriz dışında, gayet netti. Hatta çekim yapacağımız mekânlar bile belliydi ve filmin bir storyboard’u vardı. Hem bu hazırlık aşamasındaki yönlendirmeler hem de kurgu sürecinde verilen kararlar itibarıyla kişisel bir film olduğunu düşünüyorum.
Rüyaların uyandıktan sonra bir ses kaydı olsaydı bu Sound Dreams of Istanbul olsun isterdim. Sanırım filmin bende böyle bir etki bırakmasının sebebi sinematografi haricinde Alexis Baskind ile ortaklaşa çalıştığınız ses tasarımı diye düşünüyorum. Film boyunca her bir titreşimin, her bir sesin hatta en ufak bir gürültünün bile bir rolü olduğunu görüyoruz. Alexis Baskind ile yakalamış olduğunuz bu uyum filmin atmosferine de yansıyor. Öte yandan bu ilk yönetmenlik deneyiminizin ötesinde muazzam bir müzik kariyeriniz var. Sanırım Sound Dreams of Istanbul’un ilk tohumları Dream Work albümünde atıldı. Ancak o albümde Alexis yer almadı diye hatırlıyorum. Açıkçası bu iki müzik tutkunu ismin nasıl bir araya geldiğini öğrenmek isterim.
Dream Works’ü hazırlarken Alexis ile parçaların miksini yapmıştık. Çok önemli ve de zor bir süreçti o miksi yapabilmek, çünkü albümdeki parçaların her biri çok farklı mekânda ve farklı tekniklerle kaydedilmişti. Ben bir sürü kaydı düzenleyerek bir kolaj hâline getirdim, Alexis de şahane bir miks yaptı. Aslında bu projeden birkaç sene önce başka kayıtlarda bir araya gelmiştik ama Dream Works gerçekten çok mesai harcadığımız ve ses üzerine detaylıca çalıştığımız bir beraberlik oldu. O zamanlar ona film projemden bahsettim ve çok az, hatta neredeyse hiç olmayan bir bütçeyle bu işe girişeceğimi söyledim. O da müthiş bir motivasyonla “Sonuna kadar varım!” dedi ve gerçekten çok zevkli ve öğretici bir çalışma oldu ikimiz için de.
Çekimler toplam on gün sürdü. Performansların çok iyi kaydedildiğini düşünüyorum. Daha sonra ben sesleri düzenledim, o miksledi ve beraber ses tasarımı üzerine aylarca çalıştık. Bütün bu yapım sürecinde en zevkli aşamalardan biri de ses tasarımını yapmak oldu benim için.
Dream Work’a geri dönecek olursak itiraf etmem gerekirse en sevdiğim parça “Without My Voice” oldu. Hem işitsel hem de imgesel olarak çok özel bir iş olduğunu düşünüyorum. Bendeki yansıması en azından böyle hissettiriyor 🙂 Hatta sorularımı bu parçayı dinleyerek hazırladım diyebilirim. Müzikten öte bir mesaj ya da bir sinyal hissi veriyor. Sadece belli bir gruba ait özel kodlar gibi. Bu tarz çalışmaları oldukça beğeniyorum. Günümüzde hâlâ Dada akımını takip eden birçok sanatçı var. Ben de elimden geldikçe bilgilerimi güncellemeye çalışıyorum. Müziğinizde ve filminizde bu bağlamda dadaist dokunuşlar hissetmek mümkün. Bildiğim kadarıyla ülkemizde bu tarzda eserler veren çok fazla isim yok. Keza ülke olarak köklü bir müzik kültürüne sahip olmamıza rağmen bu konvansiyonel yapıyı tabu şeklinde dokunulmaz bir noktaya taşıyoruz. Çoğu toplumda deneysel işler ve yenilikçi bakış açısı, örneğin “noise” müziği, kaos sanatı gibi doğaçlama ağırlıklı denemeler kolay kolay kabul görmüyor. Belli bir kitle içerisinde sınırlı kalıyor. Sanatınızın görünürlüğü adına sizin deneyimlerinizi merak ediyorum. Nasıl geri dönüşler alıyorsunuz?
Çok teşekkürler değerli yorumlarınız için. Gerçekten gittikçe daralan bir alanda ve zor şartlarda bir şeyler yapmaya çalışıyoruz ama böyle olmasının getirdiği harikalar da var. Daha çok o yöne odaklanmaya çalışıyorum.
Aslında bir mesleği icra ederken bir sanat yolculuğuna çıkarken çevremiz, söylemler, düşünceler fazla umurumuzda olmuyor, değil mi? Ne yapmak istediğimiz ve yolumuz, ruhumuzun derinliklerinde zaten çok öncesinden itibaren şekilleniyor. Doğada geçen sahneler ve atıklar, bu açıdan beni etkileyen diğer bir noktaydı. Yüzünü görmediğimiz bir sanatçıyı performansıyla birlikte izlerken plastik bir örtünün altında görüyoruz. Aşırı bir okumaya kaçmak istemem ama genele baktığımızda oldukça metaforik dokunuşlar var. Doğal olan her şey yitip giderken ele almış olduğunuz bu deneysellik ve doğal seslerin harmonisi bence müziğe ve çevremize karşı bakışımızı da değiştiriyor.
Şöyle ki şehre uzaktan bir giriş yapmak benim için önemliydi çünkü çekim yaptığımız mekânlarda İstanbul’un aynı zamanda hem arkaik, yerleşim öncesi hem de fütüristik ve terk edilmiş bir hâlini görüyordum. Bu yaklaşım, filmin rüyalarla çevrili anlatısı olduğunu da düşünürsek, kendine has tuhaf bir zamansallık yarattı diye düşünüyorum. Bunun dışında farklı metafor ilişkileri elbette kurulabilir, ben oralara çok girmeyeyim.
Sound Dreams of Istanbul ile işin boyutu bir belgeselden ve müzik temalı bir anlatımdan çok daha öteye taşınıyor. Müziğin, sesin felsefesine geçiyoruz. Sesin ölümlü olması ve canlı müzik gibi kavramlar hakkında sizin görüşlerinizi merak ediyorum. Sahi birinin sesini kaydetmemişsek onu saklayabilmek, zihnimizde muhafaza edebilmek çok zor. Aslında hepimiz birer gölgeden ibaretmişiz gibi geliyor. Güneş battığı zaman gölgeler gitse de müzik hep bâki, değil mi?
Sesin varoluşsallığına dair farklı gerekçelere dayanıp birçok şey söylemek mümkün bence.
Tolga bizim filmde, sesin ölümlülüğe dair verdiği gizli bir mesajdan bahsediyor. Sembolik düzlemde ses ölümlü, peki ya imgeselde?
Bu meseleyi düşünürken aklıma hep Žižek’in filmlerdeki bazı sahneleri yorumladığı çalışması –Mulholland Drive’daki (2001) bir sahneden bahsetmesi- geliyor. Bu sahnede şarkıcı Del Rio’nun “Llorando” şarkısını söylerken yere yığıldıktan sonra şarkının devam etmesini hatırlarsak, sesin bir ölüm ve yaşam itkisi gibi kendini sürekli dayatan bir ivme olduğunu varsayabiliyoruz. Sesle olan ilişkimiz çok öncesine dayandığı için, yani görmeye başlamadan duyma ve ses çıkarma eylemleriyle ötekiyle iletişim ağında olabildiğimiz için sesle kurduğumuz bağ çok özel olsa gerek. Bir de şu var ki gözlerimizi kapatıp görselliğe meydan okuyabiliyoruz ama kulaklarımızla maruz kaldığımız bir sesten tam anlamıyla sıyrılamıyoruz. Bu da bana oldukça ilginç gelmiştir hep.
Bu keyifli söyleşi için teşekkür ederim.
Ben de çok teşekkür ederim. İyi çalışmalar.
