Emma Donoghue’nin Aynı adlı kitabından uyarlanmış olan, yönetmenliğini Sebastián Lelio’nun yaptığı The Wonder (2022); 1860’lı yıllarda İrlanda’nın bir köyünde yaşayan genç kızın, dört ay boyunca yemek yemeden mucizevi bir şekilde hayatta kalmasını ve bu durumu inceleyip, çözümlemek üzere görevlendirilen bir rahibe ile hemşirenin araştırma sürecini konu almaktadır. Filmde, genç kızın yemek yemeyi reddederek kendisini aç bırakması olayı yüzeysel olarak basit gibi görünse de filmin derinliği ve anlatımı bundan fazlasını barındırmaktadır. Genç kızın yemek yememesi aslında Tanrı için yerine getirilen bir oruç eylemidir ve film bu süreci “travma”, “beden” ve “din” kavramları üzerinden detaylı bir şekilde ele almaktadır. Yönetmen, travma ile din olgusunu karakter üzerinde şekillendirerek, bunun ruhsal ve fiziksel yönden etkilerini birey üzerinde göstermektedir. Aynı zamanda inanç ve gerçeklik ekseninde, genç kızın ailesine ve yerlilerin tepkilerine yer vererek, toplumsal etkileri de göstermektedir. The Wonder, ara ara izleyiciye seslenişiyle ve direkt göz kontağı kurması ile izleyiciyi sorgulatan bir tema ile ilerlemektedir.
Travma, insanda belirli ölçülerde olumsuz etkiler bırakır. Bu etkiler, bireyin yaşına ve kimliğine göre değişkenlik gösterebildiği gibi inancına bağlı olarak da ortaya çıkan farklılıklar olabilir. Nitekim bazı travmalar, bununla nasıl başa çıkacağını bilemeyen inançlı insanlar tarafından normalleştirilip içselleştirilerek, kişinin ruhsal ve fiziksel sağlığını olumsuz etkilemekte ve ayrıca iyileşmeyi de zorlaştırmaktadır.
Lacan ve İnsan Gerçekliği
Lacan’a göre insan gerçekliği üç farklı düzlemden oluşmaktadır. Bunlar “imgesel”, “simgesel” ve “gerçek” düzlemlerdir. İmgesel: Lacan bu kavramı anlatmak için “Ayna Evresi” teorisini kullanmaktadır. Ayna Evresi, öznede 6-18 ay dönemleri arasında meydana gelmektedir. Özne bu dönemde gelişirken, başta annesi olmak üzere başka insanların tepkilerinde veya bir aynada, kendisinin bütün bir imgesini görmekte ve onunla özdeşleşmektedir. İmgeseli, ben’in dünyası olarak ifade eden Lacan, ben’in oluşumunun ise bir kendilik imgesi ile özdeşleşmenin ve yabancılaşmanın olduğu durumlarda oluştuğunu belirtmektedir. Özdeşleşmede özne ben’ini başka bir imge üzerinden kurarken, yabancılaşmada ise özne, bu imgeye tutunarak benliğine ait olmayan bir kimlik taşımaya başlar ve öz varlığından uzaklaşır. Kısacası imgesel düzeyde “ben” oluşurken, özne kendisinden uzaklaşmaktadır.
Simgesel: Lacan’a göre simgesel, öznenin içine doğduğu toplum, kültür ve de dilsel ağlar olarak ifade edilmektedir. Simgesel yapı, birbirine uyum içinde bağlı olan ve imgesel düzenin dışında olan bir sistem olarak açıklanmaktadır. [1] Lacan simgesel düzlemde, bilinçdışının işleyişini ve bunun dil ile bağlantısını da ele almaktadır. Bu bağlamda Lacan’ın öteki kavramları da önem arz etmektedir. Öteki kavramını küçük “öteki” ve büyük “Öteki” olarak iki ayrı şekilde açıklayan Lacan, ötekinin özneye işaret ederek imgesel düzleme ait olduğunu ifade ederken, “Bilinçdışı Öteki’nin söylemidir” sözü ile Öteki’nin ise dili oluşturarak, simgesel düzleme ait olduğunu ifade etmektedir.
Gerçek: Lacan bu kavramı imgesel ve simgesel düzenlerin dışında yani dilin de dışında kalan, insanın doğumu ve dünyaya gelişi ile zorunlu olarak dahil olduğu bir ortam olarak ifade etmektedir. Travma gibi dille ifade edilemeyen deneyimler gerçek kavramına örnek olarak verilebilmektedir. Çünkü travmanın kendisi tam olarak dille aktarılamaz. Gerçek, insanın doğumu ve dünyaya gelişi ile zorunlu olarak dahil olduğu bir ortam olarak ifade edilmektedir. Bu yüzden gerçek, Lacan’a göre imkânsız olandır. Filmde “yemek yememe” olayı, bunu mucize olarak gören dinci jüri üyeleri tarafından ve fiziksel işkence olarak gören bilim tutkunu insanlar tarafından araştırılmaktadır. Çoğunlukla hemşire Lib’in perspektifinden ilerleyen filmde Lib, bilimi temsil etmektedir. Anna’yı dikkatle izlemeye başlayan Lib, Anna’nın annesinin, kızını öptüğü esnalarda onu ağzıyla beslediğini fark eder ve durumun mucize olmadığının farkına varır. Lib daha sonra Anna ile derin bir bağ kurarak yaşadığı travmayı keşfeder. Anna, abisi tarafından cinsel istismara uğramış genç bir kızdır. Bu noktada Anna’nın istismarı Lacan perspektifinde gerçek ile ilişkilendirilebilir. Gerçek, dile alınamayan, temsil edilemeyendir ve filmde de Anna’nın travması kimse tarafından konuşulmamaktadır. Nitekim Anna’da bu durumu dile getirememektedir. Gerçeği bilen ailenin suskunluğu olaya ilahi bir bakış açısı getirerek mucize kavramını ortaya çıkarırken, bu durum Lacanyen açıdan gerçek olmayanı ifade etmektedir. Gerçek, simgesel ve imgesel olanın dışında olan iken gerçek olmayan ise bu iki düzleme ait olandır. Nitekim dinin, ailenin ve toplumun istismarı görmezden gelerek durumun gerçekliğine “mucize” gibi bir kılıf uydurmaya çalışması gerçeğin simgesel düzenin diline çevrilmemesidir. Filmde dilin gerçeklik bağlamında bilinçdışı yapılanmasına baktığımızda Lacan bunu, “Bilinçdışı dil gibi yapılanmıştır.” ifadesiyle, bilinçdışının gösterenler aracılığıyla çalıştığını ve buna bağlı olarak gösterenlerin de dilin yapı taşı olduğunu ifade etmektedir. Bu noktada öznenin bilinçdışı arzuları ya da bastırılmış duyguları dil ile ortaya çıkmaktadır. Göstergeler zihinsel birer ögedir. Gösteren: işitsel bir imgeyken, gösterilen ise bir kavramdır. Film üzerinden açıklamak gerekirse gösteren: Tanrı gösterilen ise ortaya çıkan mucize kavramıdır. Bu bağlamda Anna’nın açlığı, bilinçdışı arzuların ve ötekinin arzusunun bir göstergesidir ve simgesel düzen içinde görünür hâle gelen korku dolu düşünceleri ise göstergelerle açığa çıkmaktadır. [2]
Lacan, simgesel alanı aynı zamanda “Büyük Öteki” olarak ifade etmektedir. Anna’nın yaşadığı kasabada da baskın bir Katolik inanç söz konusudur. Yani kilise, neyin doğru neyin yanlış, neyin iyi neyin günah olduğunu belirleyerek, Büyük Öteki’nin sesi olarak hareket etmektedir. Cinsel istismar simgesel düzene sokulmaz ve istismar gerçeği böylece mit yerine geçer ve Anna kutsallaştırılır. Lacan, bireyin kendi arzusunu tam anlamıyla taşıyamadığını ve her zaman simgesel düzenin kurallarıyla şekillendiğini ifade eder. Bu bağlamda filmde Anna’nın da kendi fiziksel veya içsel arzularına değil, toplumun ve dinin onay verdiği davranışlara yöneldiği görülmektedir. Anna’nın bu davranışları aslında bireyin kendi arzusunu bastırarak Öteki’nin, yani filmde Tanrı ve ailenin isteklerini karşılama arzusu anlamına gelmektedir. Anna bu istekleri karşılayarak mucize olarak adlandırılırken, aslında ona ailesi tarafından yansıtılan günahkâr bedenini temizlemeye çalışmaktadır. [3]
Toplumun Anna’yı seçilmiş bir çocuk olarak görmesi, Lacan’ın imgesel kuramı ile ilişkilendirilebilmektedir. Nitekim köy halkının ve bu olayı duyan herkesin gözünde Anna, bir azize olarak görülmektedir. Lacan, imgesel alanın, öznenin kendisini ve de başkasını imge aracılığı ile tanıyarak, aynadaki benliğini gerçekleştirmesi şeklinde ifade etmektedir. [4] Filmde Anna’nın imgesel konumu ise masumluk ve mucizeliktir. Bu imge köy halkı tarafından şekillenmektedir. Anna, bu imge yüzünden kendini ifade edememekte ve imgeyi koruma içgüdüsüyle ondan beklenen aç kalma davranışını devam ettirerek, bedenini de bu imgeye uyumlu hâle getirmektedir. Bu yönden bakıldığında Anna’nın yemek yememesi, bedenini yok etme pahasına simgesel düzene uyum sağlamak olarak açıklanabilmektedir. Bu durumda gerçek, Anna’nın travması iken, simgesel düzen, bunu bir mucize olarak adlandırarak gizleyendir. Genel olarak Lacancı üçlemede Anna, gerçek kuramından çıkarılıp, simgesele hapsedilmiş bir bireyi anlatmaktadır.
Din/ Travma- Psikolojik Açıdan Anna
Dini açıdan yemek yememek, Tanrı için yerine getirilen bir oruç tutma ritüeli iken, psikolojik açıdan yemek yememek, travmayı ya da suçluluğu kontrol altında tutmaktır. Filmde Anna’nın annesi, kızına Tanrı’nın cennetteki manası ile besleneceğini söyleyerek aslında onun bedenini suçlu hissettiren ve susturmaya yönlendiren ilk kişi olmuştur. Anna için yemek yememek hem bir oruç hem de travma yüzünden kendini cezalandırma davranışı hâline gelmiştir. Çünkü bu davranış şekli kasabada dinsel bir boyutla ele alınan, istismarı reddeden ve bunu Anna’ya günah olarak kodlayan bir sistemdir. Anna ise yemek yememe yoluyla Tanrı’nın isteğini yerine getirdiğini düşünmektedir. Katoliklerde oruç, Tanrıya yaklaşma aracıdır. Anna’nın travmatik davranışı bu düşünceyle toplumda kutsal ve mucize olarak adlandırılmaktadır. [5] Ve Anna bunu hem acı hem de zevk alarak devam ettirmektedir. Bu noktada Anna’nın durumu Lacan’ın jouissance kavramı ile açıklanabilmektedir. Jouissance; haz ve ıstırap anlamına gelmektedir. Burada bahsedilen haz, acı ile iç içe geçmiş ya da acının kendisinden doğmuş olan bir deneyimdir. [6] Bu haz, bedeni zorlayan ve kişinin kendisini yok etmesine neden olacak kadar ileri gidebilecek bir haz olabilmektedir. Filmde Anna’nın bedeni açlıktan acı çekerken, bir yandan da manevi haz aldığı ve bayılacak haldeyken bile ayetler okuduğu görülmektedir. Lacan’a göre jouissance, özneyi hem tatmin etmekte hem de yıpratmaktadır. Yani özne bu deneyim içindeyken hem zevk hem de acıduymaktadır Bu noktada Anna’nın yaşadığı da tam olarak budur. Anna’ya jouissance durumunu yaşatan, simgesel düzenin subliminal dayatmasıdır. Benliğini kaybeden Anna, fiziksel olarak acı çekerken yine simgesel düzenin yani inanç sisteminin beklentilerini yerine getirmekten memnundur. Bu da öznenin kendisini yok ederken bile tatmin olduğu paradoksal bir durum olarak nitelendirilebilir. Film bu noktada, insanın yaşadığı acılara, bu acılar onlara toplumda bir değer atfetse bile tutunmamaları gerektiğine dikkat çekmektedir.
Simgesel Düzenden Kopuş
“Sıradan her çocuğun içindeki mucizeyi göremeyecek kadar aç gamlı bir dünya bu”
Lacan, fizyolojik ihtiyaçlardan doğan gereksinim ile arzuyu birbirinden ayırmaktadır. Arzunun, öznenin kendisinde var olan bir eksiklikten dolayı değil, Öteki’nin arzusundan kaynaklanarak ortaya çıktığını ifade etmektedir. Bu bağlamda “Arzu Ötekinin Arzusudur.” ifadesiyle öznenin toplumdaki sembolik konumunu Öteki aracılığıyla belirlediğini ve bir nevi Öteki’ye bağlı bir duruma geldiğini söylemektedir. [1] Filmde hemşire Lib karakteri, gözlemci olarak bu olayı sorgulayan ve düzeltilmesi gereken bir yanlış olduğuna inanan tek kişidir. Lib, Anna’ya ilk olarak tamamen tıbbi bir bakışla yaklaşsa da zamanla sezgileriyle hareket etmeye başlamıştır. Lacan’ın objet petit a kavramına baktığımızda bu kavram, arzu’nun ne olduğu anlamına gelmektedir. “Gerçek’in içinden çıkan öznenin gerçek’te bıraktığı boşluk bu kavramın en önemli özelliği olmakla birlikte özne, gerçek’te oluşan bu eksikliği tekrar tamamlamak ister.” [7] Özne bu durumda bir eksiği kapatmaya yönelik sebepsiz bir arzu içerisine girmektedir. Filmde Lib karakterine baktığımızda bu kavram onunla birebir eşleşmektedir. Çünkü Lib, daha önce bebeğini kaybetmiş ve bunun eksikliğini de tamamlayamamış bir annedir. Lacancı anlamda Lib’in Anna’ya olan sezgisel yaklaşımları ve onu kurtarma arzusu aslında onun eksikliğini tamamlama dürtüsüdür yani Anna bu durumda Lib’in objet petit a’sı olmaktadır. [7]
Lib, Anna ölmek üzereyken onu kurtarmak için bir plan hazırlar. Yemek yemeye ikna olmayan Anna’yı kutsal pınara götürür. Orada kendinden geçmiş Anna’ya öldüğünü söyler ve daha sonra yeni ismi ile seslenip uyandırır. Eski Anna, yeni kimliğiyle Nan olarak hayata gözlerini açar ve orada ilk lokmasını yiyerek yeni benliğini inşa eder. Bu yeniden adlandırma olayı Lacanyen bakışa göre simgesel düzenin baskısından kaçmak olarak açıklanabilmektedir. Nan olmak onun travmalarını geride bırakmasını sağlamaktadır. Nan artık kendi hayatının öznesi olma yolunda adım atmaya başlamaktadır.
The Wonder, psikolojik, sosyolojik, kültürel ve dinsel açıdan pek çok kavramı bir arada işleyerek, travmanın birey üzerindeki etkilerini izleyicinin de film yoluyla deneyimlemesini amaçlamaktadır. Film, inanca yönelik eylemlerin şekillenmesinde, ailenin ne denli büyük bir rol oynadığını da başarılı bir şekilde ele almaktadır.
KAYNAKÇA
[1] Tuzgöl, K. (2018). Lacanyen Psikanalitik Kuram ve Öznenin Konumu.
[2] Avşar, D. (2024). Dilbilimden Jacjues Lacan’a Dilin Ontolojik Doğası.
[3] Şengül, F. (2024). Bilgi Sosyolojisi Işığında Lacan’da Özne.
[4] Kaçar, E. (2019). Öznenin Trajedisi: Aynanın Ötesine Geçmek.
[5] Fortacı, T. (2023). Katolik ve Protestan Kiliselerinde Oruç: Karşılaştırmalı Bir Bakış.
[6] Arıkan, S. (2015). Kayboluştan Yeniden Doğuşa: Üç Anlatı’da Yazarın Tin Yazımı.
[7] Özot, G. (2024). Lacanyen Psikanalizi Zamansız Bir Dil Kullanarak Romana Kodlamak.
