İnsanları Denemek: Sıra Dışı Deneylere Maruz Kalan On Film

1960’lar, insanlık tarihinin belki en korkunç ve çarpıcı gerçeklerine tanık olan yıllardır; bir diğer deyişle insanın, insanı acımasızca “denediği” bir süreç. Bu süreç içerisinde Siyam ikizlerinden Rusya’da dünyaya gelen ve üzerlerinde insanlık dışı deneyler uygulanan Masha ve Dasha kardeşlere kadar pek çok fiziksel, psikolojik deney, bizzat insanların üzerinde gerçekleştirilmiştir. Politik, psikolojik, sosyolojik nedenlerle her birine adeta “kılıf” geçirilen bu merdiven altı deneyler, bilim dünyasında sansasyonel yankılara dönüşürken bir yandan da insanlığın etik anlamda ne kadar çökebileceğini, ulaşabileceği tehlikeli boyutların ne kadar sınırsız olduğunu da gözler önüne sermiştir. Tüm bu korkunç gerçeğin bugün hâlâ özel kuruluşlar tarafından gizlice yürütülüyor olması ve insanlığın buna göz yumması ise vicdan ve insan kavramlarını bir kez daha sorgulamamız gerektiğinin apaçık göstergesi. Neyse ki insanın insanı denediği bu bilimsel(!) çalışmalar, toplum içinde bir farkındalık oluşturmada en etkili yollardan olan sinema sanatının bazı kurgularına konuk olarak göz ardı edilen bu gerçekliğe ayna tutuyor. Kendi ırkımızla yüzleşmeye cesaretimiz varsa, insanın insanı denediği on filme göz atalım. Das Experiment (Yön. Oliver Hirschbiegel, 2001) Maddi gelir elde etmek için kendi bedenini denek olarak satmak, kapitalist dünyanın, kelimenin tam anlamıyla iliğine kadar sömürüp kuruttuğu çaresiz insana sunduğu bir “fırsat” olarak bugün bile devam eden bir durumdur. Bu uygulamanın, etik koşulları hiçe sayıp insanları hangi boyuta, fiziksel ve psikolojik duruma sürükleyebileceği, deney filmi deyince akla ilk gelen isimlerden, Almanya yapım l ı Das Experiment ’te sansürsüz bir şekilde anlatılır. Filmde yirmi gönüllü denek, gardiyanlar ve mahkûmlar olmak üzere ikiye ayrılarak iki haftalık bir süre boyunca hapishanede bulunmak zorunda bırakılır. Toplumsal rollerin hem psikolojik hem de sosyolojik ve politik anlamda nasıl geliştiğini ortaya koymak üzere tasarlanan deney, başlarda projeyi yürütenlerin beklediği şekilde seyreder. Ancak bilim insanlarının gözünden kaçan bir gerçek vardır; insan, kontrollü bir güce uyum sağlamaya değil, onu kontrol etmeye çalışan güce karşı gelerek hâkim olmaya meyillidir. Deney de bu şekilde yönlenir ve mahkûmlarla gardiyanlar arasında insanlık dışı bir mücadele başlar. Ne yazık ki Das Experiment, sadece kurgusal bir fantezi olmanın da ötesinde, kapitalizmi silah olarak kullanan pek çok gelişmiş devletin merdiven altına sakladığı bir gerçektir. Beyond Re-Animator (Yön, Brian Yunza, 2003) Gotik ve ıssız bir binaya kurulmuş laboratuvar, mantığı oldukça zorlayan bir hayal gücü, yeniden canlanan insanlar deyince akla ilk olarak Mary Shelley’in 1816’da kaleme aldığı meşhur Gotik bilim-kurgu Frankenstein gelir. Brian Yzuna’nın yönetmenliğindeki Beyond Re-Animator da Shelley’in romanının bir uyarlamasıdır desek yanılmış olmayız. Yürüttüğü son derece tehlikeli deneylerle bilinen Doktor Herbert West, kız kardeşinin ölümüne sebep olması dolayısıyla on üç yıl boyunca mahkûm tutulduktan sonra, laboratuvara yeni gelen bilim insanı Doktor Howard Phillips’in asistanı tarafından davet edilir. Bu tanışmada Phillips, Doktor West’in geçmişi hakkındaki sarsıcı gerçekleri ve doktorun, ölü bedenleri tekrar canlandırma çalışmaları yaptığını öğrenir. West’in başta yalnızca fareler ve sıçanlar üzerinde yaptığı deneyler daha büyük çaplı hâle geldiğinde kontrolden çıkmaya başlar ve tabir yerindeyse bilim insanları, yeni bir Frankenstein’la karşı karşıya kalırlar. Türleri arasında ortalama bir kurgusal ve teknik değere sahip olsa da Beyond Re-Animator , Shelley okurlarına ve Gotik sanat anlayışını sevenlere göz kırpan nostaljik bir yapım. Die Welle (Yön. Dennis Gansel, 2008) Politika, sosyoloji ve psikolojiyi bir araya getiren, insanlar üzerinde yapılmış deneylerin en meşhurlarından biri, lisede öğretmenlik yapan Rainer Wegner’in sosyo-psikolojik deneyidir. Wegner, öğrencilerine diktatörlük rejiminin nasıl olduğunu bizzat deneyimleyerek anlamaları için sınıfta kendisinin diktatör olduğu, öğrencilerin de ona kayıtsız koşulsuz uymak zorunda kaldıkları bir politik ortam düzenler. Başta bunu bir oyun hâlinde bir müddet sürdüren öğrenciler, zamanla kendilerini insanlık dışı bir baskı içinde bulurlar. Hem tarihin merdiven altında tutmaya çalıştığı bir Almanya gerçeğini tekrar hatırlatan hem de psikolojik deneylerin, insan yaşantısında ulaşabileceği boyutları özgün bir kurguyla gözler önüne seren Die Welle aynı zamanda tarihin herhangi bir zamanda ve toplumda nasıl tekerrür edebileceğinin de bir deneyi. Bu anlamda Alman yönetmen Dennis Gansel’in çalışması olan yapım toplumsal farkındalık dalgasının, suç ve ayaklanma dalgalarının, insanın bir başka insan üzerinde hükmetme arzusunun ve bunu besleyen unsurların nasıl şekil aldığının belgeseli niteliğinde. Splice (Yön. Vincenzo Natali, 2009) Kimya endüstrisinin maddi kazanç odaklı kaygısı, evreni anlamayı ilke edinmiş olan bilimin sınırlarına dokunduğunda ortaya çıkabilecek sentetik ürünler hayal gücünün bile ötesinde olabilir. Oldukça başarılı iki genetik mühendisi Clive ve Elsa’nın yürüttükleri çalışma da bu şekilde sonuçlanır nitekim. Deneylerinde hayvan DNA’sı kullanan ikili, buna insan genlerini de karıştıran gizli bir çalışma üzerindedir. Projeye destek olan kimya firması ise çalışmanın etik yönündense kârıyla ilgilenince çiftin yürüttüğü çalışma, beklemedikleri bir yaratığın ortaya çıkması ile sonuçlanır. İnsan, doğanın özünde yaptığı bu değişikliğin bedelini yine doğanın en vahşi yüzüyle karşılaşarak öder. Sağlam bir kurguya sahip olan ve başrolde Adrien Brody, Sarah Polley gibi yıldızların imzası taşıyan Splice, hemen her bilim-kurgu listesinin başında yer alarak şüphesiz bu türde hatırı sayılır bir yere sahiptir. Morgan (Yön. Luke Scott, 2016) Kimi deneyler kontrolsüzce sonuçlanıp bilim insanlarının ummadığı tehlikeli boyutlara ulaşırken kimi deneyler de onları yürütenlerin esas birer “denek” hâline geldiği çalışmalara dönüşür. Dr. Kathy ve çalışma ekibinin yürüttüğü, yapay bir insan modeli oluşturmayı hedefleyen Morgan deneyi de bunlardan biridir. Morgan, XXI. yüzyılın son teknolojisiyle üretilmiş bir “humanoid”dir. Tıpkı bir insan gibi geniş hareket kabiliyetine sahip olmasının yanında birtakım duygusal hisler de taşımaktadır. Ancak Morgan’ın vicdandan yoksun, acımasız bir yönü de vardır ve bir canlıyı gözünü kırpmadan katledebilecek potansiyele sahiptir. Nitekim zamanla buna ilişkin davranışlar sergilemeye başlayınca bilim insanları da Morgan’ı desteklemekten vazgeçip ona karşı savunma konumuna geçmek zorunda kalır. Bu sırada Morgan’ı incelemeye gelen risk yönetimi danışmanı Lee, önceleri ciddi olarak ilgilenmediği bu deneyde bir av-avcı ilişkisi içine girmiş hâlde bulur kendini. Sonunda da av ile avcının sürekli yer değiştirdiği, gerilim dolu bir kovalamaca başlar. Filmin vurgulamak istediği nokta da burada gelir: İnsan benzeri yapay bir yaratık, insanın içindeki “insan dışı” özellikleri nasıl ortaya çıkarabilir? The Ganzfeld Haunting (Yön, Michael Oblowitz, 2014) Zaman ve mekân kavramlarının iç içe geçerek birbirlerinde kayboldukları, yani “bilim”in “kurgu”ya karıştığı sıra dışı bir öykü anlatıyor The Ganzfels Haunting . Geçmiş ile şimdiki zamanın kesiştiği bir dördüncü boyutta şimdiki zaman kaybolur. Böyle bir zamansal noktada hatırlama eylemi de geçerliliğini yitirdiğinden hatırlayamamayı unutmak gibi oldukça tuhaf durumlar ortaya çıkar. Zamansal algı üzerinde çalışan bir grup psikoloji öğrencisi de dünyayı dehşete ve kaosa sürükleyecek bir deneyin parçası olarak birbiri içine geçmiş bu zaman âleminde tüm sınırları zorlar. Amerikan Yeni Dalgası’nın ürünlerinden olan The Ganzfeld Haunting ağırlıklı olarak gerilim türünde olmasına karşın bu türün hakkını veremediği için ortalamanın altında bir yapım olarak görülse de insanlar üzerinde yapılan fiziksel deneylerin bir de salt psikoloji versiyonunda nasıl tehlikeli ve korkunç sonuçlara sürüklenebileceğini gözler önüne seren özgün bir kurgu. Transcendence (Yön. Wally Pfister, 2014) Başrolde Johnny Deep’le daha ilk etapta puanları toplayan bilim-kurgu yapımı, yıllardan beri onlarca filmin kurgusunu örmüş olan yapay zekâ konusu üzerinden ilerliyor. Doktor Will Chester, yapay zekâlar üzerine yürüttüğü çalışmada duygusal hislere sahip çok yönlü ve kompleks bir robot ürettiği deneylerle meşhur olurken kendi yaşamı tehlike altına girmeye başlar. Teknoloji karşıtı bir grup tarafından durdurulmak istenen doktor, karşısındaki grubu bir denek hâline getirir. Gücün, hırsın ve daha fazlasının sorgulandığı filmin bir kefesinde insanın tüm doğaya hâkim olabilecek gücü, diğerinde ise insan gücünün ulaşabileceği en üst sınırlarla hayta geçmiş biyonik ve yapay bir karşı güç vardır. Kefelerden hangisinin ağır geleceği, bugün bile hâlâ insan/doğa ve yapay evren tartışmalarında sürmektedir. Çünkü bu iki gücün ortasında sınırsız olan bir başka güç vardır, ki bu gücün durdurulması ya da sınırlandırılması imkânsızdır: hayal gücü. Transcendence güçlü kadrosu ve başarılı kurgusuyla çizdiği distopyada insanı merkezine alarak aslında bu geleceğin bizlere ne kadar yakın, hatta içinde yaşadığımız zamanın kıyılarına çoktan vurmuş olduğunu gözler önüne seriyor. The Stanford Prison Experiment (Yön. Kyle Patrick Alvarez, 2015) İnsanlar üzerinde yapılan deneylerden en etkileyici ve tehlikeli boyutlara ulaşanları, şüphesiz psikolojiyle doğrudan bağlantılı deneylerdir. Stanford psikoloji merkezinin alt katında gerçekleştirilen deneyde de bir hapishane ortamı oluşturulup erkek öğrencilerden meydana gelen bir grup üzerinde gardiyan- mahkûm rollerinin nasıl bir seyirde benimsendiği, geliştirildiği ve yürütüldüğü incelenir. Ancak aynı deneyden hareketle kurgulanmış türdeşi, 2001 yapımlı Das Experiment filminde olduğu gibi denekler kontrolden çıkarak rollerin ötesinde bir gerçekliği yaşamaya başlarlar. İnsan psikolojisinin bir rolü benimsemesiyle birlikte nasıl değişebildiğini, insanlık özünden nasıl çıkılabildiğini tüm çıplaklığıyla ortaya seren yapımın kurgusu, 1971 yılında yine Stanford’da yapılan gerçek bir deneye dayanıyor. Deney sırasında ortaya çıkan vahşetin, kontrolsüzlüğün, şiddetin, deneyi yürüten bilim insanları tarafından teşvik edilmiş olması ise insanın, insana karşı en büyük silah olduğunu bir kez daha anlatıyor. Experimenter (Yön. Michael Almareyda, 2015) 1961 yılında sosyal psikolog uzmanı Stanley Milgram, Yale Üniversitesi’nde davranış üzerine bir deney düzenler. Bu deneyde diktatörlük politikasının insan psikolojisinde oluşturduğu etkiyi inceler. Ancak bu kadar masum şekillerde ifade edilebilen deney, insanlık tarihinin belki en sarsıcı ve uluslararası çapta yankı bulan deneyidir: psikoloji alanında adı sıklıkla geçen meşhur Milgram deneyleri! 2015 yapımlı Experimenter filmi de bu deneyleri ve Milgram’ı konu alan biyografik bir yapım. Dolayısıyla elektrik şoku uygulaması gibi insanlık dışı muamelelerin gerçekleştirildiği deneyin yanı sıra Milgram’ın özel hayatını da kurgusunda barındırıyor. İnsan doğasının derinlemesine incelendiği film, psikoloji severlerin kaçırmaması gereken yapımların başında geliyor. The Girl with All the Gifts (Yön. Colm McCarhty, 2016) Uzak(!) bir gelecekte salgına dönüşen bir tür mantar hastalığı, insan beynini ele geçirerek tüm fizyolojiyi değiştirir ve insanları birer zombi hâline getirir. Bir grup bilim insanı da bu hastalığı taşıyan, ancak ona karşı savunma mekanizması oluşturmuş çocukları bir merkezde toplayarak hastalığın seyrini anlayabilmek için üzerlerinde deneyler yürütür. Bu bilim insanları arasından Dr. Helen, hastalığı taşıyan potansiyel birer zombi olsalar da çocukların içindeki insanî değerleri korumak ve tekrar ortaya çıkarmak için onlarla elinden geldiğince yakınlık kurmaya çalışır. Ne var ki bu çabası, insan benliklerini çoktan yitirmeye başlamış çocuklarda etkisini fazla göstermezken çocuklar arasında Melanie adlı bir öğrencisi, doktorun umudunu yeniden filizlendirir. Melaine, diğer çocuklar gibi değildir; benliğini ele geçiren vahşi dürtüleri kontrol edebilmektedir ve bu şekilde bilim insanlarına yardımcı olmaya çalışır. The Girl with All the Gifts, türü içerisinde benzersiz denemeyecek pek çok klasikleşmiş sahneyi barındırsa da insanların bir kez “öteki” sıfatını taşıdıktan sonra nasıl yabancılaştırıldıklarını, üzerlerinde acımasız deneyler yürütülebilecek kadar insanlıktan uzaklaştırıldıklarını gözler önüne seriyor.

No Result