Kaybedilen kişi size ne kadar yakınsa o kadar hayatınızı etkilediğini hiç fark ettiniz mi? Bir arkadaşınızın dedesi ölse yine üzülürsünüz ama bu üzüntü birkaç dakikayı geçmez. Ya kendi dedeniz ölse? Bir hafta mı, yoksa daha uzun mu? Ya babanız, anneniz, kardeşiniz, can arkadaşınız, eşiniz, çocuğunuz?
İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli özellikler -bence- kompleks bir canlı oluşu ve -sistemin tüm karşı dayatmalarına karşın- bireyselliğidir. Bir bireyin, herhangi bir uyarana vereceği tepki çok çeşitli, farklı ve öznel olabilir. Bu tepki; bireyin o uyaran hakkında bilgi sahibi olup olmamasına, uyaranın şiddetine ve uyaranın çıktısına (sebep olduğu şeye) göre farklılık gösterir.
Bu yazıda uyaranımız savaş olacak. İnsanlık, tarih boyunca hep savaşla iç içe yaşamıştır. Bazı kaynaklarda dünyanın bir yerinde sürekli bir savaşın ya da çatışmanın vukû bulduğu yazar. Neredeyse savaşsız bir yıl yoktur; tek değişenler yeri, boyutu ve süresidir. Fakat birey/topluluk/halk savaşa olan uzaklığıyla kendisini uzun süreli barış içinde hisseder genel olarak. Her ne kadar bu, bir yanılsama olsa da hepimizin hissettiği bir olgudur. Savaş ülkemize, hatta şehrimize ne kadar uzaksa kendimizi o kadar huzurlu hissederiz.
İsveçli usta yönetmen Ingmar Bergman’ın ayrıksı filmi Shame (Skammen/Utanç – 1968) bireyin savaşa verdiği tepkileri ele alır. Genelde filmlerinde bireyi; diğer bireylere, zamana, ölüme ve geçmişe karşı tutumu üzerinden inceleyen Bergman, bu sefer katalizör (ya da sinemasal tabirle McGuffin) olarak savaşı da işin içine katar. Çünkü savaş yapısı gereği bireyi ölümle burun buruna getirerek onun takındığı maskelerden arınmasını ve kendi olarak davranmasını sağlar.
Film, uzun yıllardır süregiden bir savaş atmosferinde geçmektedir. Lakin bu durumu, ilk 20 dakikada -verilen birkaç ipucu dışında- pek anlamayız. Çünkü aslında filarmoni orkestrasına mensup iki müzisyen olan Eva ve Jan, kırsal kesimde sade bir hayat yaşamayı seçerek savaştan -mümkün olduğunca- uzak durmayı seçmişlerdir. Şehir dışında ufak bir kulübede yaşayıp tarımla uğraşan çift, hayatlarını sanki sadece ikisi varmışçasına kurmuşlardır.
Tabii değdiği her şeyi kurutan savaş, sonunda Eva ile Jan’a da dokunduğunda bireysel ve bir çift olarak ikilinin verdiği tepkileri izlemeye başlarız. Jan’ın zaman zaman tetiklenen sanrıları, geçmişte yaşadığı birtakım -büyük ihtimalle de savaşla alakalı- travmalara işaret eder. Eva bunlardan artık sıkılsa da Jan’ın sakinleşmesindeki en büyük etkendir. Diğer yandan yaşamaya çalıştıkları -olabildiğince- normal hayata paralel Eva anne olmayı arzulamaktadır, lakin savaşın onlara dokunmasıyla bunun olanaksızlığının farkına varır. Bu sefer teselli etme sırası Jan’a geçer ve savaş bitince (ki yüzünden buna artık inanmadığı anlaşılır) aile olabileceklerini belirtir.
Filmin başında birbirlerine hâlâ âşık olduğunu sandığımız çift, aslında mutualist bir ilişki yaşamaktadırlar. Savaşın onlara çoktan dokunduğu ve öncelikle aralarındaki aşkı yok ettiği açıktır. Zaten böyle vahşi ve acımasız bir ortamda aşk gibi duygusallık içeren ilişkilere yer yoktur. Tüm ilişkiler çıkarlara dayanmaktadır. Jan ve Eva da birbirlerine muhtaç olduklarından hâlâ birliktedirler.
Film ilerledikçe muhtaçlık durumu başka şekillerde de karşımıza çıkar. Bir iftira sonucu karakolda işkenceye maruz kalan çifti, bölgenin kaymakamı kurtarır. Tabii kaymakam da masum değildir. Erkini kullanarak çifti kendisine muhtaç bırakmak istemektedir. Nitekim böylece Eva ile birlikte olur. Lakin Eva’nın bu ikinci mutualist ilişkiye nasıl baktığı muğlak olarak kalır. Eva’nın kaymakama duyduğu şükranla mı, yoksa içinde bulunduğu şartlardan ötürü mü rıza gösterdiği açıklanmaz.
Tıpkı sonraki sahnede radikal güçlerin evi basmasına paralel Jan’a kaymakamı öldürtmelerinde Jan’ın motivasyonunun muğlak kalması gibi. Daha önce bir tavuğu bile öldüremeyen Jan, kaymakamı nasıl vurabilmiştir? Onunla eşi arasındaki ilişkiyi anladığı ve öç almak istediğinden mi, yoksa zorunda bırakıldığı için mi?
Bergman bilinçli bir tercihle seyirciye tam bir cevap vermez. Sonuçta insanlık hâllerinin ve verilen kararların tek bir açıklaması olamayacağı gibi, net bir sebebi de olmayabilir. Bilhassa savaş atmosferinde bireyin davranışlarındaki ve ifa ettiği eylemlerin sebeplerindeki muğlaklık daha aşikârdır.
Shame, bu aşamadan sonra bambaşka bir boyuta, günümüz seyircisi için -ne yazık ki- oldukça tanıdık bir yere evriliyor. Evleri yok edilen Jan-Eva çifti, oldukça ilkel koşullarda yaşamaya başlar. Aralarındaki iletişimsizlik had safhaya varsa da mutualist ilişkileri devam etmektedir. Jan bir çift yeni bot için bir genci öldürebilecek raddeye gelmiştir. Eva bu durumu onaylamasa da sesini çıkaramamaktadır çünkü Jan’a daha da muhtaçtır. İkili en sonunda bir kayığa binip mülteci olarak denize açılır. Lakin savaş orada da peşlerini bırakmayacaktır.
Shame; The Seventh Seal (1957), Persona (1966), Wild Strawberries (1957) gibi Bergman başyapıtlarının yanında sönük kaldığı için daha az incelenmiştir. Bilhassa zamanında yapılan birkaç eleştiriyi* incelediğimde, filmin Bergman’ın o yıllarda devam eden Vietnam Savaşı üzerine düşünceleri olarak yorumlandığını, hatta Bergman’ın taraf seçmemesinin eleştirildiğini gördüm. Tabii filmi 2016’da izlediğinizde ortaya bambaşka bir tablo çıkıyor. Artık 60’lardaki gibi savaş sadece Afrika ve Uzak Doğu’da cereyan etmiyor. O zamanlarda entelektüeller Vietnam hakkındaki doğru/yanlış yorumlarını sessiz, sıcak ve huzurlu evlerinden yapıyorlardı. Ama artık savaş Batı medeniyetinin sınırına dayanmıştır. Suriye’deki savaş; gerek Avrupa’ya yakınlığıyla, gerek bir türlü bitmemesiyle, gerekse giderek artan mülteci sorunuyla tüm dünya adına ciddi bir soruna dönüşmüştür ve bu sorun, artık sadece televizyon ve gazetelerden değil; sokaktan da takip edilebilmektedir. Bir gün Ankara’da patlayan bomba, diğer gün Brüksel’de infilak etmektedir. Diğer deyişle savaş, artık evlere her zamankinden daha yakındır.
Dünyanın bu durumu, Shame‘in artık bambaşka bir açıdan okunabilmesine olanak vermiştir. Her ne kadar filmlerin de, tarihi olaylar gibi yapıldığı zaman ve şartlar göz önüne alınarak değerlendirilmesi daha doğru olsa da Shame‘in hiç olmadığı kadar güncel olduğu aşikârdır. Buna Bergman’ın ileri görüşlülüğü, insanlığın özünü görebilme yeteneği veya sadece şans denilebilir. Bilhassa final sahnesinin umutsuzluğunu, dünyanın genel gündemi karşısındaki umutsuzluğumuz ile kıyaslamamak ve Jan’ın gözlerindeki tükenmişliği kalpten hissetmemek elde değil.
Savaş her geçen saniye evlerimize daha da yaklaşıyor. Bunun bir oyun, televizyonda izlediğimiz bir aksiyon filmi ya da uzaklarda yaşanan bir patırtı olmadığını artık kanıksamak zorundayız. Vakit geldi de geçiyor. Dünya üzerinde savaşla yüzleşen insanlarla aramızda fark bulunmadığını, onların kaybettiği masumiyetle bizim de insanlığımızdan bir şeyler eksildiğini artık anlamamız ve bu utançtan kurtulmamız lazım. Kemanına, imâl eden ustanın hayatını ezbere bilecek kadar bağlıyken sonlara doğru kemanı parçalandığında ona boş gözlerle bakacak kadar insanlıktan çıkan Jan gibi olmadan hem de. Shame, savaşın yıkıcılığını gösteren onlarca eserden sadece biri. Bergman’dan geleceğe yazılmış ve savaşın tarafının olamayacağını anlatan bir mektup sanki.
Not: Bu yazı kaleme alınırken ABD, Orlando’da bir LGBTİ kulübüne saldırı düzenlendi ve en az 50 insan hayatını kaybetti. Sanırım (ve ne yazık ki) Shame‘in güncelliği artık hiç bitmeyecek. Bu yazı da o saldırıda ölenlere adanmıştır.
